שיח צבר
שיח צבר
כרים אבו שקרה / עמית קבסה / פואד אגבאריה
אוצרת: נטע גל-עצמון
25.12.21 - 12.11.21
שיח צבר
מציגים: כרים אבו שקרה, עמית קבסה, פואד אגבאריה
אוצרת: נטע גל-עצמון
התערוכה שיח צבר מקבצת עבודות של שלושה אמנים בני הארץ הזאת, העוסקים במישרין ובעקיפין בתבנית נוף מולדתם. שלושתם מתמקדים בציור דיוקנאות ונוף מקומי, ומטפלים באמצעותם בשאלות של זהות אישית וקולקטיבית. המקום והזמן נוכחים נוכחות מובהקת בעבודותיהם. קילומטר וחצי מפרידים בקו אווירי בין אום אל-פחם, שם חיים כרים אבו שקרה ופואד אגבאריה, ערבים ישראלים בעלי זיקה לזהותם הפלסטינית, לבין קיבוץ מגל, מקום מגוריו של עמית קבסה. מרחק קצר, ובכל זאת עולם ומלואו. הגורלות של שלושתם קשורים אלה באלה, השפה (גם הציורית) דומה, התכנים משיקים זה לזה. אצל שלושתם, הדיוקן העצמי מצויר פעמים רבות כשלצידו שיח צבר. לעיתים, הצבר מופיע כאובייקט עצמאי – מעין דיוקן צבר. זיקתם העמוקה אל הצבר, שיש לו נוכחות קונקרטית וסימבולית בנוף ילדותם ובגרותם, הופכת אותו לגורם מחבר - אבל גם מפריד - ביניהם.
צמח הצבר מקושר בעבותות לאתוסים של שני העמים, הישראלי והפלסטיני. מצד אחד, היהודי "החדש" – הישראלי – תוצרו של המעשה הציוני, מוגדר על ידי המעטפת הקשה והקוצנית של הפרי המנוגדת למתיקותו הצבעונית. ה"צבר" הישראלי מתואר כ"קוצני מבחוץ / מתוק מבפנים". ומצד אחר, שורשיו החזקים של הצבר בנוף הארץ-ישראלי מסמלים לבני העם הפלסטיני את ההיאחזות בקרקע, את "הצוּמוּד". צמיחתו השבה וחוזרת באדמת הארץ, גם בתנאים קשים, כמו מסמנת ומזכירה מקומות יישוב פלסטיניים שנמחקו מעל פני האדמה. המילה בערבית מדוברת המציינת את הצבר, "סאבר", פירושה גם "סבלנות או התמדה".
המשורר הפלסטיני מחמוד דרוויש כתב בהקשר זה על יהודה עמיחי: "הוא כותב על אותו המקום. הוא רוצה להשתמש בנוף ובהיסטוריה לתועלתו האישית, בהשתמשו בזהותי ההרוסה. אז יש בינינו תחרות: מי בעל השפה באדמה הזו? מי אוהב אותה יותר? מי כותב עליה טוב יותר?"[1]. בתערוכה זו אנסה להציע אפשרות לחשיבה על מורכבות החיים של בני לאומים שונים במרחב פיזי משותף באמצעות שלושה אמנים החוקרים את עצמם בהקשרו של צמח מקומי אחד (שהוא אובייקט משונה ומסקרן בפני עצמו). הם עושים זאת מתוך פריזמה משותפת – על ידי התבוננות מהפנים החוצה ומהחוץ פנימה, בזליגה דו-כיוונית מהדיוקן אל הנוף ומהנוף אל הדיוקן, כשהם הופכים שוב ושוב בקוצני ובמתוק, בנצמד ובניתק. מבטם החוקר איננו מתווך באמצעות מילים או מושגים, אלא מועבר בתנועת מכחול, לעיתים שקטה ומדויקת ולעיתים סוערת וגולמית. המכחול, כהרחבה של יד האמן, נע בתנועה קלילה על פני הבד, כמו מחשבות על פני האדמה.
כרים אבו שקרה (נ' 1982, חי ועובד באום אל-פחם)
החי והצומח, המופיעים לא מעט בציוריו של כרים אבו שקרה, חושפים את עינו החדה, הרגישה לסביבתו הטבעית הקרובה. בתערוכה זו הציורים מוצגים במקבץ דחוס, בשתי שורות צפופות המאגדות את הדימויים הבודדים לכדי "עדר". במרכז המשטח הציורי ממוקם לרוב דימוי אחד, פיגורטיבי, ה"מונח" על גבי רקע מופשט בעל נראות קטיפתית רכה. רקע זה מבליט את הדימוי אך גם טוען אותו בממד של נוכחות פואטית, החורגת מעבר להקשרים של נוף או מקום ספציפיים.
לצד צמחי התבלין, הציפורים ופרחי הרקפת, בולט מוטיב חוזר אחד בעבודותיו של אבו שקרה: צמח הצבר - הדימוי המרכזי בתרבות הפלסטינית מראשיתה. אצל אבו שקרה הצבר הוא נקודת מוצא לדיון בשאלות קיומיות - אישיות ואינטימיות, כמו גם בסוגיות לאומיות כבדות משקל. דיאלוג אמנותי ער במיוחד מתקיים בינו לבין דודו המנוח, עאסם אבו שקרה (1990-1961), שברבים מציוריו מופיע צבר עקור, שתול בעציץ. בתחילת דרכו, מעיד אבו שקרה, אכן צייר את הצבר בעיקר כמחווה לעאסם דודו, והוא עודנו מוצא בעבודותיו של דודו מקור השראה וגאווה.
עם השנים הסיט לדבריו את הדימוי הטעון למחוזות אחרים והפך אותו גם ל"שלו". באמצעות העיסוק בשיח הצבר הוא דן בשאלות של הישרדות, המשכיות והגדרה עצמית בתוך סביבה קשה ומאתגרת. אבו שקרה מצייר את הצבר לעיתים כאובייקט נפרד ולעיתים כחלק מהנוף; לפעמים בסגנון ריאליסטי ולפרקים מופשט. פעם הוא גדל באדמת החצר, ופעם בתוך עציץ בפנים הבית. הצבר הוא קטן וצנוע או גדול, הרואי ופראי. נדמה כי עם השנים הפך הצבר ביצירתו למעין מצע, שנפרסת ממנו קשת אינסופית של מצבי רוח, מחשבות ותחושות. עבורו, זהו דימוי שהתעצב עם השנים כבית, ובאמצעותו הוא מתחבר לא רק לשורשיו המשפחתיים והלאומיים, אלא גם לנשמתו שלו, כאדם וכצייר.
עמית קבסה (נ' 1977, חי ועובד בקיבוץ מגל)
בסדרת הציורים של עמית קבסה, שצוירה ב-2010, שני אלמנטים חוזרים השזורים אלה באלה בווריאציות שונות: הדיוקן העצמי של האמן וסבך גדרות ושיחי צבר. הרקע נותר קבוע - סביבת מגוריו הקרובה של קבסה - קיבוץ מגל שבצפון השרון. ממרחק הזמן קבסה מגדיר ציורים אלה "דיוקנאות עצמיים המבשרים בלבול זהות".
ארבעת מעגלי הגדרות המקיפים את קיבוץ מגל (!) מרבים להופיע בציוריו של קבסה, והם מהווים עבורו סמלים של הגנה ושל חנק בעת ובעונה אחת. שיחי צבר משתרגים ברשתות הברזל במארג משונה ובלתי שגרתי, היוצר גריד עשוי מתכת מעשה ידי אדם וצמחייה פראית, גולמית ומתפרצת. הברזל והצבר יחדיו מסמנים מצד אחד גבול וטריטוריה, ריסון ושליטה, אך מנגד הם מרמזים על התפרצותו הבלתי נשלטת של הטבעי והיצרי, המתנגד בתוקף לכל סממן של כליאה או תירבות. לצד המגבלות המטפוריות שהיא מסמלת, הגדר כאלמנט ציורי רפטטיבי בציוריו של קבסה מלכדת את הקומפוזיציה הציורית ויוצרת מערך ממשטר ומארגן גם בתוך הציור פנימה. ברבים מציוריו היא אף מהווה חסם ממשי בפני מבטו המשוטט של הצופה.
קבסה מודע לשימוש הפוליטי שנעשה בצמח הצבר, בשיח הישראלי והפלסטיני כאחד, אבל מבקש להתרחק מהקשרים אלה. "עניין אותי להרחיק את הצבר מהמשמעות השגורה, הלאומית והפוליטית, ולהכניס אותו להקשר אחר, חדש, לא מגויס. עבורי זהו אובייקט מעניין ברמה הציורית והפיסולית. מעניין אותי האור הנופל בצורה אחרת על כל עלה שלו, כמו גם החומריות שלו, בלי להתעסק במטען התרבותי והפוליטי שמונח עליו. אני עסוק במבנה הטופוגרפי שלו, בסטרוקטורה המיוחדת שלו. בסוף עומד מולו אדם נבוך שנדקר מהקוצים שלו כמו נבעך. אני מצייר את עצמי לידו, לפניו ומולו עם כיפה גדולה על הראש, שיכולה להיות כיפה של מוסלמי, דרוזי או יהודי. זאת כיפה אנונימית".[2] בציוריו של קבסה יש אמנם ניסיון לטשטש את הסמליות ההיסטורית והפוליטית של הצבר ולהפוך אותו לתבנית נוף קונקרטית, אבל מתוך שהוא מוּתך בדמותו של האמן, הוא נטען במשמעות כבדת משקל - נעוץ בבשרו, בזהותו, בגורלו.
פואד אגבאריה (נ' 1981 בכפר מוסמוס, חי ועובד באום אל-פחם)
עבודותיו של פואד אגבאריה מתקיימות במרחב שבין האישי לבין החברתי-הפוליטי. בתערוכה מוצג מקבץ עבודות משלוש סדרות מרכזיות של האמן: שטיחים, דיוקנאות ושיחי צבר. השטיחים הם סמל לבית, למרחב הדומסטי הפרטי של הצייר, והם מייצגים את הזהות האינטימית והאותנטית ביותר שלו כאדם. ובה-בעת, השטיחים הם גם אובייקט המסמל את עולמו הרוחני והתרבותי באמצעות אזכור שטיחי התפילה של המאמין המוסלמי ומסורת אמנות האסלאם המבוססת על אורנמנטיקה דקורטיבית דחוסה. על גבי מצע הציור, המדמה טקסטיל רך אך טעון, "מוטבע" דימוי יחיד, פיגורטיבי, בנאלי לכאורה, הלקוח מחיי היומיום בארץ של אזרח ערבי ישראלי/פלסטיני. האובייקטים השונים, שחלקם טעונים מאוד מבחינה פוליטית (טנק, מטוס קרב, ערימה של צמיגים שחורים) בולטים בזרותם על הרקע הדגמי הרפטטיבי והדקורטיבי של הטקסטיל הצבעוני. החיבור הבלתי צפוי ביניהם מעורר שורה של ניגודים: בין פנים לחוץ, בין מדיטטיביות לפעולה, בין מסורת לקדמה, ובין הפרטי לקולקטיבי.
הצבר זכור לאמן היטב מילדותו בכפר מוסמוס, שם גדל. לדבריו, התכונה הבולטת שלו היא היותו בלתי נכחד - גם שיח צבר מת יכול להוליד צבר חי. "שיח הצבר הוא עבורי סמל של הישרדות. גם במקומות שננטשו ובכפרים שהוכחדו, עדיין נותר הצבר כסימן בנוף, מעיד על קיומם, ניצב כשומר הכפר. [...] הוא מצויר כקיר או כחומה בצורה ודוקרנית, אך הוא גם עתיר פירות מזינים שטמון בהם זיכרון מתוק [...] אני לוקח את הצבר למקום של התפרקות –סמל להתפרקות החברה הערבית. בעבודות מאוחרות יותר מתבטא תסכול עמוק הנובע מבעיית המעמד והזהות שלי במדינת ישראל. [...] אני מבטא את ההיבטים של הסבל שאני חווה, ביניהם גם ההיבט הקולקטיבי, ובכלל זה גם ביקורת עצמית, כדי לקשור קשר הדוק בין העשייה האמנותית שלי ובין החברה שאני חי בה על שלל בעיותיה".[3] ועל ציורי הדיוקן מעיד אגבאריה: "השפה החזותית שבה אני מבטא ומביע את עצמי היא למעשה השפה של כתיבת זיכרונותיי. כך ניצב הדיוקן העצמי בהווה כעֵד לזמן שחלף".[4]
[1] דרוויש מצוטט אצל: ירון עובדיה, "פיסת האדמה הקרובה לשמים נפלה", עת-מול 250, ראו: https://www.ybz.org.il/_Uploads/dbsArticles/ovadya.pdf
[2] מתוך שיחה עם האוצרת לקראת התערוכה.
[3] מתוך קטלוג התערוכה: "פואד אגבאריה, מפות של זיכרון", הגלריה לאמנות אום אל-פחם, אוצרת: ורדה שטיינלאוף, 2018, עמ' 92-89.
[4] שם.
خِطاب الصبّار
يجمع معرض "خِطاب الصبّار" أعمال ثلاثة فنّانين من أبناء هذه البلاد، يتناولون، بشكل مباشر أو غير مباشر، نمط مناظر وطنهم. يركّز ثلاثتهم على رسم البورتريهات والمناظر الطبيعيّة المحليّة، وبواسطتها يطرحون الأسئلة حول الهويّة الشخصية والجماعيّة. يحضر المكان والزمان في أعمالهم بشكل ساطع. كيلومترًا ونصف يفصلان بين أم الفحم، بلد كريم أبو شقرة وفؤاد اغبارية، عربيان فلسطينيان يعيشان في إسرائيل، وبين كيبوتس مغال، حيث يسكن عميت كبسة. مسافة قصيرة، ومع ذلك كل مكان هو عالم كامل بحد ذاته. مصائر ثلاثتهم متشابكة ببعضها، اللغة (البصريّة أيضًا) متشابهة، المضامين متداخلة. كثيرًا ما نجد لدى ثلاثتهم البورتريه الذاتي وبجانبه نبتة الصبّار. تظهر نبتة الصبّار لديهم أحيانًا مستقلة قائمة بحد ذاتها، نوعًا ما بورتريه الصبّار. ارتباطهم العميق بنبتة الصبّار، الحاضرة بشكل عيّني ورمزيّ في المناظر الطبيعية لطفولتهم وكبرهم، تحوّلها إلى عامل يربط ويفصل بينهم.
ترتبط نبتة الصبّار رباطًا وثيقًا بالروح الجماعية لدي الشعبين الفلسطينيّ والإسرائيليّ. فمن ناحية، تشير كلمة "صبّار" إلى اليهودي "الجديد"، نتاج المشروع الصهيوني، تشبيهًا بالقشرة الشوكية الخشنة لتلك الثمرة الملوّنة حلوة المذاق. يصف "الصبّار" الإسرائيلي على أنه "شوكي من الخارج / حلو من الداخل"؛ من الناحية الثانية، ترمز جذور الصبّار القويّة، في المناظر الطبيعية للبلاد بنظر الشعب الفلسطيني، إلى التمسك بالأرض، إلى "الصمود". النمو المتكرر للصبّار في أرض البلاد، حتى في أصعب الظروف، هو إشارة وتذكير بالقرى الفلسطينية التي تم محوها من على وجه الأرض. وفي اللّغة العربيّة تحمل النبتة مفهوم الصبر، التحمّل والمثابرة.
في هذا السياق، يقول الشاعر الفلسطيني محمود درويش عن الشاعر الإسرائيلي يهودا عميحاي: "هو يكتب عن المكان نفسه. يستخدام المناظر الطبيعيّة والتاريخ لفائدته الشخصية من خلال استخدام هويّتي المهدومة. ثمّة تنافس بيننا: من هو صاحب اللّغة على هذه الأرض؟ من يحبها أكثر؟ من يكتب عنها أفضل"[1]. أسعى في هذا المعرض لطرح إمكانية للتفكير بتعقيدات حياة أبناء الشعوب المختلفة في الحيّز المادي المشترك، بواسطة ثلاثة فنّانين يستكشفون أنفسهم في سياق نبتة محلية واحدة (نبتة غريبة ومثرة للفضول بحد ذاتها).
وهم يقومون بذلك من خلال منظور مشترك، بواسطة التمعن من الداخل إلى الخارج ومن الخارج إلى الداخل، بانزلاق ثنائي الاتجاه من البورتريه إلى المناظر الطبيعية ومنها إلى البورتريه، بتقلب متكرر بين الشائك والحلو، الملتصق والمنفصل. نظراتهم الاستكشافية ليست بحاجة إلى وساطة الكلمات أو المفاهيم، بل تُنقل عبر حركة الفرشاة، هادئة أحيانًا ودقيقة، أو هائجة وطائشة أحيانًا أخرى. الفرشاة، كأداة توسّع بيد الفنّان، تتنقل بحركة خفيفة على القماش، كالأفكار على وجه الأرض.
كريم أبو شقرة (مواليد 1982، يعيش ويعمل في أم الفحم)
الحيوان والنبات في الكثير من أعمل كريم أبو شقرة، تكشف عينيه الحادة، الحسّاسة لبيئته الطبيعية القريبة. تُعرض لوحاتها في هذه المعرض بمجموعة مضغوطة، في سربين كثيفين يجمعان الصوّر الفرديّة على شكل "قطيع". في مركز اللّوحة تتموضع غالبًا صورة واحدة، تشخيصيّة "وُضعت" على ظهر خلفية تجريدية بمظهر مُخملي ناعم. تُبرز هذه الخلفية الصورة، لكنها تشحنها أيضًا ببعد من الحضور الشعري، الذي يتجاوز سياقات المنظر الطبيعيّ أو المكان العينيّ.
إلى جانب الأعشاب والتوابل، الطيور وأزهار قرن الغزال، يبرز موتيف واحد متكرر في أعمال أبو شقرة: نبتة الصبّار – الصورة الرئيسية في الثقافة الفلسطينية منذ بدايتها. الصبّار لدى أبو شقرة هو نقطة انطلاق لمناقشة مسائل وجوديّة، شخصيّة وحميميّة، وقضايا قوميّة ذات ثقل. ثمّة حوار فنّيّ غزير يجري بينه وبين المرحوم عاصم أبو شقرة (1961-1990) ابن عمه، الذي تظهر نبتة الصبّار داخل أصيص في معظم أعماله. يقول كريم أبو شقرة أنه في بداية مشاوره الفنّيّ رسم الصبّار تكريمًا لابن عمه عاصم، وأن أعمال ابن عمه هي مصدر الهام وفخر له.
مع الوقت، أزاح كريم، كما يقول، ذلك التصوير المشحون، إلى عوالم أخرى، وحوّله "مُلكًا" له أيضًا. فبواسطة نبتة الصبّار يطرح أسئلة حول البقاء، الاستمرارية وتقرير المصير في بيئة صعبة، فيها الكثير من التحديات. يرسم أبو شقرة الصبّار أحيانًا كشيء منفصل، وأحيانًا كجزء من منظر طبيعيّ؛ أحيانًا بأسلوب واقعيّ وأحيانًا تجريديّ. أحيانًا في أرض باحة البيت، وأحيانًا في أصيص داخل البيت. نبتة الصبار صغيرة متواضعة أو كبيرة، بريّة جبّارة. يبدو أن صبّار كريم أبو شقرة تحوّل مع الوقت إلى نوع من الركيزة ينبثق منها طيف لا نهائيّ من الأمزجة، الأفكار والأحاسيس. بنظره، فهذه صورة تبلورت مع الوقت في البيت، وبواسطتها يتواصل، ليس فقط مع جذوره العائليّة والقوميّة، بل مع روحه كإنسان وكرسّام.
عميت كبسة (مواليد 1977، يعيش ويعمل في كيبوتس مغال)
في سلسلة رسومات عميت كبسة من العام 2010، هناك عنصران يتكرران مجدولان ببعضهما بأشكال مختلفة: البورتريه الذاتي للفنّان وجدار شجيرات الصبّار الشائكة. الخلفية ثابتة – البيئة السكنية لكبسة – كيبوتس مغال شمال السامرة. بنظرة زمنية إلى الوراء يعرّف كبسة تلك اللوحات بأنها "بورتريهات ذاتية تُنذر بلبلة الهويّة".
الجدران الأربعة المحيطة بكيبوتس مغال (!) تظهر كثيرًا في لوحات كبسة، وتشكل بالنسبة له رموزًا من الحماية والاختناق في الوقت نفسه. تتشابك شجيّرات الصبّار بالشباك المعدني، نسيج غريب غير اعتياديّ، يشكّل شبكة معدنية من صنع يد الإنسان والنبات البري، فجّة واندفاعية. الحديد والصبّار معًا يؤشران من ناحية حدود الأرض، الردع والسيطرة، وفي المقابل فهما يرمزان إلى الاندفاع غير المنضبط للطبيعة والغريزة، الرافض لكل مؤشرات السجن أو التدجين. علاوة على القيود المجازية التي يمثلها الجدار كعنصر تصويري مُتكرر في لوحات كبسة، فهو يجمع التكوين التصويري ليشكّل منظومة سيطرة وضبط داخل اللوحة. كما يشكّل في العديد من لوحاته عائق حقيقيّ أمام نظرات المشاهد المُحدّقة.
يدرك كبسة الاستخدام السياسيّ لنبتة الصبّار في الخطابين الفلسطينيّ والإسرائيليّ على حد سواء، لكنه يحاول النأي بنفسه عن هذه السياقات. "يهمني نأي الصبّار عن المفاهيم الشائعة، القوميّة والسياسيّة، ووضعه في سياق آخر، جديد، غير مُجنّد. بالنسبة لي، الحديث هو عن شيء مثير على مستوى الرسم والنحت، يهمني الضوء الساقط بشكل مختلف على كل ورقة، ومادية ذلك، دون الانشغال بالشحنة الثقافيّة والسياسيّة المحمّلة عليه. أتعامل مع بنيته الطوبوغرافية، وهيكليته. في نهاية المطاف، يقف أمام الصبّار شخص وخزته أشواك الصبّار حائرّا مسكينًا. أرسم نفسي بجانب الصبّار، خلفه وأمامه وعلى رأسي قلنوسة كبيرة، قد تكون قلنسوة لشخص مسلم، درزيّ أو يهوديّ. إنها قلنسوة مجهولة الانتماء"[2]. ثمّة محاولة في لوحات كبسة لطمس الرمزيّة التاريخيّة والسياسيّة للصبّار، وتحويله إلى نمط عينيّ من المناظر الطبيعيّة، لكن لكونه مصهور في شخصية الفنّان، فهي مشحون بمفاهيم ثقيلة الوزن – مغروس في لحمه وهويّته ومصيره.
فؤاد أغبارية (مواليد 1981، من قرية مصمص، يعيش ويعمل في أم الفحم)
تقع أعمال فؤاد أغبارية في الحيّز ما بين الشخصيّ والاجتماعيّ السياسيّ. وهو يشارك في هذا المعرض بمجموعة أعمال من ثلاث سلسات رئيسية له: سجاد، بورتريهات، الصبّار.
السجاد هو رمز للبيت، للفضاء الأسريّ الخاص بالرسّام، وهي تمثل الهويّه الحميميّة الأكثر أصالة كإنسان. وفي الوقت نفسه، السجاد هي رمز لعالم أغبارية الروحيّ والثقافيّ، حيث يحيل إلى سجادة صلاة الإنسان المسلم المؤمن وإلى تقاليد الفن الإسلاميّ الزاخرة بالزخرفة والزينة. على ظهر لوحة الرسم، التي تحاكي السجاد الناعم المشحون، "مطبوعة" صورة وحيدة، تشخيصية، تبدو مبتذلة، من الحياة اليومية للمواطن العربي الفلسطيني/الإسرائيلي في البلاد. الأغراض المختلفة، وبعضها مشحون بشدة من الناحية السياسية (دبابة، طائرة حربيّة، كومة من إطارات السيارات السوداء) بارزة بغرابتها على خلفية النماذج المتكررة والزخرفيّة للنسيج الملوّن. هذا الربط غير المتوقع بينها يثير سلسلة من التناقضات: بين الداخل والخارج، بين التأملي والفعل، بين التقاليد والتقدّم، بين الشخصيّ والجماعيّ.
يذكّر الفنّان الصبّار من طفولته في قرية مصمص التي ترعرع فيها. ويقول أن أبرز ميزة للصبّار كونّه لا يفنى، فحتى نبتّة الصبّار التي تموت قد تلد صبّارًا حيّا. "إنه رمز البقاء! حتى في المطارح التي خلَت من أهلها وفي القرى المُهجّرة ظلّ الصبّار صامدًا كمَعْلَمٍ راسخٍ في المشهد، ليشهدَ على وجود من كانوا، ويقف بقامته الشائكة كناطورٍ [...] رسمتُهُ حائطًا أو جداريّةً شائكة، ولكنّي لم أنسَ إثقالَه بالثمار التي تنضوي على ذاكرة حلوة المذاق. [...] أخذت الصبّار من منظور التفسّخ، كدلالةٍ على تفسّخ المجتمع العربي الفلسطيني [...] في أعمالٍ أخرى تظهر معاناتي العميقة النابعة من أزمة المكانة والهوية في إسرائيل [...] في أعمالي الجديدة أجنحُ إلى التعبير عن مَواطِن وأبعادِ المُعاناة التي أعايشها، بما في ذلك البُعد الجمعيّ، مع نقدٍ ذاتي قدر الإمكان، حتى يكون اشتغالي الفني وثيق الصّلة بمجتمعي وقضاياه، بمُجمل حمولتها"[3] .وحول رسم البورتريه يقول أغبارية: "اللغة البصريّة التي أعبّر فيها عن ذاتي المرهونة بالذاكرة هي في الواقع لغةٌ أكتب بواسطتها - وعلى طريقتي- مُذكّراتي، لينتصب البورتريه الذاتي مشبوحًا على حائط الحاضر كشاهدٍ على زمنٍ مضى"[4].
نيطاع چال عتسمون، أمينة المعرض
[1] مقتبس لدى: يارون عوڤاديا، "قطعة الأرض القريبة من السماء سقطت"، عيت-مول 250، أنظروا: https://www.ybz.org.il/_Uploads/dbsArticles/ovadya.pdf
[2] من محادثة مع القيّمة تحضيرًا للمعرض.
[3] من كتالوج المعرض: "فؤاد أغبارية، خرائط الذاكرة"، صالة العرض للفنون أم الفحم، القيّمة: ڤردة شتاينلاوف، 2018، ص 47-51.
[4] المصدر السابق.
Sabra Dialogue
Artists: Karim Abu Shakra, Amit Cabessa, Fouad Agbaria
Curator: Neta Gal-Azmon
The exhibition “Sabra Dialogue” brings together the work of three artists born in this country, who deal directly and indirectly with the landscape of their homeland. All three focus on painting local portraits and landscapes, through which they address questions of personal and collective identity. Place and time have a distinct presence in their works. Geographically, just one and a half kilometers separate Umm al-Fahm, the place of residence of Karim Abu Shakra and Fouad Agbaria, Arab Israelis with strong ties to their Palestinian identity, and Kibbutz Magal, where Amit Cabessa resides. A short distance, yet they are worlds apart. The fates of all three are intertwined. Their language (including their painterly language) is similar, and there are parallels in their content. All three often paint their self-portrait beside a sabra plant. Sometimes, the sabra appears as an independent object – a kind of portrait of a sabra. Their deep connection to the sabra plant, which has a concrete presence in the landscape of their childhood and adulthood, transforms it into an element that both connects and divides them.
The sabra plant is closely tied to the ethos of both the Israeli and Palestinian peoples. On one hand, the “new” Jew – the Israeli – the product of the Zionist project, is defined by the harsh, prickly outside of the plant’s fruit, which contrasts with its colorful, sweet inside. The Israeli “sabra” is described as “prickly on the outside/sweet on the inside”. On the other hand, for the Palestinian people the sabra plant’s strong roots in the local landscape symbolize steadfast perseverance to hold onto the land, the Arabic term “sumud”. The sabra’s continued blossoming on the land’s soil, even in difficult conditions, serves to symbolize and memorialize places once settled by Palestinians which have been erased from the earth. The word that signifies the sabra plant in the Palestinian dialect, “saber”, also means “patience or perseverance”.
In this context, Palestinian poet Mahmoud Darwish wrote of Yehuda Amichai “…we write about the same place. He wants to use the landscape and history for his own benefit, based on my destroyed identity. So we have a competition: Who is the owner of the language of this land? Who loves it more? Who writes it better?”[1]
In this exhibition, I endeavor to propose a possible way of thinking about the complexity of the lives of different peoples in a shared physical space, through three artists who study themselves in connection to a single local plant (which is a strange, curious object in and of itself). They do this through a shared prism – by looking from the inside outwards and from the outside inwards, a two-way movement from the portrait to the landscape and from the landscape to the portrait, turning over and over again within the prickly and sweet, the connected and disconnected. Their inquisitive glance is not conveyed through the intermediary of words or concepts, but rather through the brushstroke, sometimes quiet and precise and at other times stormy and raw. The paintbrush, as an extension of the artist’s hand, moves lightly across the canvas, like thoughts across the earth.
Karim Abu Shakra (b. 1982, lives and works in Umm al-Fahm)
Flora and fauna, which appear quite often in the paintings of Karim Abu Shakra, reveal his sharp eye, which is sensitive to his direct natural environment. In this exhibition, the paintings are exhibited in a busy grouping, in two crowded rows which gather together single images into a kind of “flock”. At the center of the painting’s surface, a single figurative image is usually positioned, “placed” upon an abstract background with a soft, velvety appearance. This background accentuates the image while also charging it with a dimension of poetic presence, which extends beyond the context of any specific landscape or place.
Alongside the spice plants, birds and cylamen flowers, one recurring motif dominant in Abu Shakra’s work is the sabra plant – the central image in Palestinian culture from its very beginning. For Abu Shakra, the sabra plant is a starting point for discussing existential, personal and intimate questions, as well as weighty national issues. There is a particularly active artistic dialogue between Karim and his late uncle, Asim Abu Shakra (1961 – 1990). In many of Asim Abu Shakra’s paintings appears a displaced sabra, planted in a planter. In the beginning of his career, Karim Abu Shakra testifies that he did indeed paint the sabra primarily as a tribute to his uncle Asim, and he still finds a source of inspiration and pride in his uncle’s works.
Over time, he says that he has redirected the charged image to other destinations and has also made it “his own”. By engaging with the sabra plant, he addresses questions of survival, continuity and self-determination within a difficult and challenging environment. Abu Shakra paints the sabra sometimes as a separate object and sometimes as part of the landscape; sometimes in a realistic style and sometimes abstract. Once it grows in the earth in the courtyard, next it is in a planter inside the house. The sabra is small and modest or large, heroic and wild. It seems that over the years he has transformed the sabra in his work into a kind of platform from which an endless variety of moods, thoughts and feelings can sprout. For him, this is an image that has formed over the years into a home, through which he connects not only to his familial and national roots, but also to his own soul, as an individual and a painter.
Amit Cabessa (b. 1977, lives and works on Kibbutz Magal)
In Amit Cabessa’s series of paintings, painted in 2010, two interlaced elements recur in different variations: the artist’s self-portrait and a tangle of fences and sabra plants. The background remains fixed – Cabessa’s immediate living environment – Kibbutz Magal in the northern Sharon region. From the distance of time, Cabessa defines these paintings as “self-portraits that foretell confusion about identity”.
The four rings of fences that surround Kibbutz Magal (!) often appear in Cabessa’s paintings, and for him they serve as symbols of defense and suffocation all at the same time. The sabra plants weave into the iron netting in a strange and unusual fabric, which creates a grid composed of synthetic metal and wild, raw and bursting vegetation. The iron and the sabras together symbolize border and territory, containment and control on one hand, while hinting on the other hand at an uncontrollable outburst of the natural and instinctual, which stanchly oppose any sign of imprisonment or culturalization. Alongside the metaphoric limitations it symbolizes, the fence as a recurring painterly element in Cabessa’s paintings unifies the painting’s composition and creates a system of control and order within the painting as well. In many of his paintings, it even constitutes a real barrier to the viewer’s wandering gaze.
Cabessa is aware of the political use of the sabra plant, in both Israeli and Palestinian discourse, but wishes to distance himself from this context. “I was interested in distancing the sabra from its usual national and political meaning and placing it in another, new and apolitical context. For me, this is an interesting object on the level of painting and sculpture. I am interested in the light which falls differently on each of its leaves, as well as its materiality, without engaging in the cultural and political baggage placed upon it. I engage with its topographic composition, its special structure. At the end of the day, an embarrassed person stands before it, who gets pricked by its needles like a nebbish. I paint myself beside it, in front of it and across from it with a big kippa on my head, which could be the kippa of a Muslim, Druze or Jew. It is an anonymous kippa.”[2] In Cabessa’s paintings there is indeed an attempt to blur the sabra’s historical and political symbolism and transform it into the concrete mold of landscape, but in being molded into the character of the artist, it is charged with weighty meaning – embedded in his flesh, identity and fate.
Fouad Agbaria (b. 1981 in the village Musmus, lives and works in Umm al-Fahm)
Fouad Agbaria’s works are located in the space between the personal and the sociopolitical. This exhibition presents a group of works from three of the artist’s main bodies of work: rugs, portraits and sabra plants. The rugs are a symbol of home, the painter’s private domestic space, and they represent his most intimate and authentic identity as a person. At the same time, the rugs are also an object that symbolizes his spiritual and cultural world by referencing the prayer rugs of faithful Muslims and the tradition of Islamic art which is based on busy decorative ornamentation. On the painting’s surface, which simulates soft yet charged textile, is “stamped” a single, figurative, seemingly banal image taken from the everyday life of an Arab Israeli/Palestinian citizen in this country. The different objects, some of which are very loaded from a political standpoint (tobacco, a war plane, a pile of black tires) stand out as foreign upon the repetitive, decorative background of the colorful textile. The unexpected juxtaposition of the two elicits numerous contrasts: inside and outside, meditative and active, tradition and progress, personal and collective.
The artist remembers the sabra well from his childhood in the village Musmus, where he grew up. According to him, the plant’s most dominant trait is that it never becomes extinct – even a dead sabra can generate a live sabra. “For me, the sabra plant is a symbol of survival. Even in places that have been abandoned and villages that have been wiped out, the sabra remains as a symbol on the landscape, testifying to their existence and standing as the village guard. […] it is painted shaped as a wall and prickly, but it is also rich in nutritious fruits, which bear sweet memories […] I take the sabra to a place of decay – a symbol of the decay of Arab society. In later works, deep frustration is expressed about the problem of my status and identity in the State of Israel. […] I express aspects of the suffering I experience, including the collective aspect, but also self-criticism, in order to draw a deep connection between my activity as an artist and the society in which I live, with all of its problems.”[3] Regarding his portraits, Agbaria testifies: “The visual language in which I express myself is actually the language of writing down my memories. Thus, my self-portrait in the present stands as witness to a time that has passed”.[4]
Neta Gal-Azmon, exhibition curator
[1] Cited in English in Adam Chandler, “The Legacy of Mahmoud Darwish”, Tablet, August 9, 2013, https://www.tabletmag.com/sections/news/articles/the-legacy-of-mahmoud-darwish.
[2] From a discussion with the curator ahead of this exhibition.
[3] From the catalog of the exhibition “Fouad Agbaria, Maps of Memory”, Umm al-Fahm Art Gallery, curator: Varda Steinlauf, 2018, pp. 89-92.
[4] Ibid.
